Rozwój badań rynku i opinii oraz wzrost ich znaczenia sprawił, iż jakość przyjęła kluczową rolę w badaniach. Decyduje ona nie tylko o pozycji firmy na rynku czy jej publicznym wizerunku, ale jest interesem wszystkich organizacji badawczych. Rzetelna realizacja i koordynacja badań terenowych umacnia zaufanie do wiedzy społecznej i do badań sondażowych w ogóle. Jakość musi mieć odzwierciedlenie na każdym etapie procesu badawczego, stąd tak bardzo ważna jest dobra organizacja i nadzór nad przebiegiem badania.
Czym jest Fieldwork?
Fieldwork (z ang. praca w terenie) określa ogół działań związanych z praktyczną realizacją badania. Odnosi się do gromadzenia materiałów badawczych, przeprowadzania wywiadów, obserwacji, testów itp.
Badanie ankietowe jest badaniem per procura (w zastępstwie, z upoważnienia), stąd każdy instytut badawczy potrzebuje współpracowników. Wśród nich najliczniejszą i najistotniejszą grupą są ankieterzy. To właśnie na nich spoczywa obowiązek dotarcia do właściwych osób, zaaranżowanie wywiadu i odnotowywanie odpowiedzi. Od jakości pracy ankietera zależy wartość zebranego materiału, a od tego jakość realizowanego przedsięwzięcia. Ankieter jest więc zasadniczym ogniwem w procesie badawczym. Większość badań sondażowych wymaga współpracy wielu ankieterów, których działania muszą być starannie kontrolowane. Kontrolę można rozpatrywać w dwóch aspektach: szkolenie ankieterów oraz nadzór nad ich pracą.
Sieć ankieterska i jej rodzaje
Ogół ankieterów pracujących dla ośrodka, z uwagi na sposób organizacji pracy określa się mianem sieci. Wyróżnia się dwa typy organizacji sieci ankieterskich: jednostopniowa (scentralizowana) i wielostopniowa (zdecentralizowana).
W pierwszej kolejności należy zaprezentować model, jakim jest sieć jednostopniowa, inaczej scentralizowana. Praca ankieterów w tym przypadku jest nadzorowana bezpośrednio przez ośrodek badawczy. Instytut jest odpowiedzialny za dobór ankieterów, dostarczenie im narzędzi, odpowiednie przeszkolenie oraz nadzór nad postępem prac. Bieżące kontakty utrzymywane są głównie drogą telefoniczną oraz poprzez pocztę e-mail. W ten sposób ankieterzy zawiadamiani są o badaniach a wszelkie materiały dostarcza się pocztą lub przesyłką kurierską. Do każdego projektu zostaje opracowana szczegółowa instrukcja, aby ankieter mógł samodzielnie przygotować się do prowadzenia wywiadu. Po zrealizowaniu wszystkich wywiadów ankieter odsyła wypełnione kwestionariusze do ośrodka badawczego. Obecnie sieci jednostopniowe najczęściej organizuje się w przypadku wywiadów wspomaganych komputerowo. W tym wypadku sieć jednostopniowa znacznie przyspiesza komunikację pomiędzy ankieterem a ośrodkiem badawczym, co powoduje, że realizacja i koordynacja badań terenowych przebiega sprawniej.
W Polsce najczęściej stosowanym modelem jest sieć dwustopniowa. W modelu tym, kontakt ośrodka badawczego z ankieterami ma charakter pośredni poprzez osobę koordynatora terenowego. Koordynator odpowiada za pracę ośrodka na wyznaczonym terenie, zwanym okręgiem lub regionem koordynatorskim. Regiony ustalone są najczęściej według obowiązujących podziałów administracyjnych, jednak z uwagi za nierównomierną gęstość zaludnienia, poszczególne ośrodki badawcze mogą przyjąć inny podział. W zależności od liczby okręgów oraz od liczby realizowanych badań, koordynatorom podlega od kilku do kilkudziesięciu ankieterów. W niewielkich liczebnie okręgach kontakty koordynatora z ankieterami są bezpośrednie, niekiedy oparte na pokrewieństwie lub przyjaźni. W większych regionach koordynatorskich relacje te są bardziej formalne i anonimowe. Podczas realizacji badania przez sieć ankieterską o organizacji dwustopniowej, ośrodek badawczy kontaktuje się wyłącznie z koordynatorami zlecając im określony fragment pracy. Następnie koordynatorzy dobierają ankieterów, szkolą ich pod kątem danego projektu, organizują pracę w regionie, dbają o terminową realizację badania, a na koniec przekazują zebrany materiał do ośrodka badawczego.
Jaka jest rola koordynatora w usłudze realizacja i koordynacja badań terenowych?
Koordynator monitoruje pracę, omawia popełnione błędy, wyjaśnia, uczy a jeśli trzeba upomina. Jego obowiązki możemy podzielić na trzy obszary: rekrutacja ankieterów, organizacja bieżących badań, kontrola pracy ankieterów. Do podstawowych zadań koordynatora należy zapewnienie ciągłości pracy w postaci odpowiedniej liczby ankieterów o wymaganych kwalifikacjach. Rekrutacja odbywa się różnorodnymi ścieżkami i wbrew pozorom nie jest sprawą łatwą. Druga sfera obowiązków odnosi się do realizacji bieżących projektów. O każdym badaniu koordynator powiadamiany jest z odpowiednim wyprzedzeniem, co pozwala mu dokładnie zaplanować przebieg prac. Po otrzymaniu materiałów do badania koordynator organizuje szkolenie, którego celem jest zapoznanie ankieterów ze wszystkimi specyficznymi wymogami danego projektu badawczego. Podczas pracy terenowej ankieterów koordynator ma obowiązek nadzorować postęp prac, dbać o to, by realizacja przebiegała poprawnie i terminowo. W przypadku nieprzewidzianych okoliczności, zdarzeń losowych koordynator zobowiązany jest podjąć wszelkie działania zaradcze, by badanie zostało zrealizowane w wyznaczonym terminie oraz zgodnie z przyjętymi procedurami. Trzeci obszar zadań dotyczy kontroli jakości pracy podległych ankieterów. Koordynator zawsze musi liczyć się z tym, że ankieter może nie wypełnić swoich obowiązków w sposób należyty i wówczas będzie starał się ukryć ten fakt. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości koordynator ma obowiązek jednoznacznie je rozstrzygnąć.
Metody kontroli
Wśród najważniejszych zadań należących do osób nadzorujących przebieg badania znajduje się kontrola. System kontroli powinien być systematyczny i zapewniać rotacje osób poddawanych kontroli. Metody kontroli można podzielić na na dwa rodzaje: terenowe i nieterenowe. Pierwszy z nich odnosi się do wszelkich działań, w których dochodzi do ponownego kontaktu z respondentem. Zaliczamy tutaj powtórny wywiad kontrolny bezpośrednio z respondentem lub telefonicznie, analizę nagranej rozmowy z wypełnionym przez audytora kwestionariuszem, kontrolną ankietę pocztową. Z reguły kontroli terenowej powinno poddawać się nie mniej niż 5% zrealizowanych przypadków w ramach jednego badania. Nieterenowa kontrola obejmuje wszelkie analizy dokonywane na dokumentacji pracy ankietera. Do metod nieterenowych zaliczamy: merytoryczną analizę wypełnionych kwestionariuszy, analizę dokumentacji zgromadzonej w zasie badania (np. paragony z datą, czasem zakupu oraz adresem danego punktu), logiczną kontrolę danych ze szczególną uwagą na wyniki odbiegające od normy. Kontroli nieterenowej poddaje się nie mniej niż 10% zebranego materiału.
Realizacja i koordynacja badań terenowych pokazuje, czy wszelkie założenia początkowe były prawidłowe. Z tego względu obserwacja postępu prac, nadzór oraz kontrola są niezwykle istotne. Nie można ignorować zgłaszanych problemów, liczy się szybka reakcja. Wnikliwa obserwacja pracy terenowej i jej efektów poszerza wiedzę na temat projektu i pozwala uniknąć pewnych błędów na przyszłość. Gwarancją prawidłowej pracy w terenie jest szkolenie ankieterów. Im więcej wiedzą oni na temat realizowanego projektu, tym bardziej angażują się w swoją pracę i wykonują ją rzetelnie. Jeśli materiał zebrany w terenie będzie dobrej jakości można mieć pewność, że otrzymamy odpowiedź na założone pytania badawcze.
Zachęcamy Państwa do zapoznania się z interesującą, rzetelną publikacją dokładnie omawiającą czym właściwie jest realizacja i koordynacja badań terenowych – książka pt. „Fieldwork jest sztuką” pod redakcją Pawła B. Sztabińskiego, Zbigniewa Sawińskiego i Franciszka Sztabińskiego jest rekomendowana przez zarząd branżowej organizacji OFBOR.